Әл-хоруҗ мин әл-Мәдинәт әл-Мөнәүвәрә

26-нче зөлкагъдә Мәдинәдән чыктык. Хаҗ нияте илән, шимбә көн иде. Мәккәйә  5-нче зөлхиҗҗәдә йитүб, дүшәнбе көн иде. Сәлахетдин тәкиясенә назил улдык. Тәкия бик ифляс иде. Алай да 4 вә 5 көн өчен күчелмәде. Гарәфәтә чыгыб, хаҗемези тәмам идеб кайтдык тәкаббәлә-ллаһе, Мәккәдә тунтәрлек Шаһи-әхмәд Госаметдин әфәнде юлыгыб күб хөрсәнд булышдык. Алла даим мәсрур әйлия. Әмин.

Гарәфәтдан соң шәриф тарафындан манигъ уларак хөҗҗаҗ тәмам бер һәфтә Мәккәдә ятыб, соңра изен вирелде. Әүвәлге чыккан кафилә Мәккәдән якшәнбе көн вә душәнбе көн булды. Алайда качуб чыккан хөҗҗаҗ күб булды. Бундай әмерләрдә шәриф тарафындан тәгадди күб диб сөйләйән адәм күбдер. Бу хосусда күб сүзләр ишетдек әмма язмага мөмкин дәгелдер. Гавам арасында бәднам улмага карибдер. Гарәфәтдан шимбә көн кайтдык. Бер кич Мөздәлифә вә ике көн Минада улуб, сишәнбе көн Мәккәйә кайтдык. Вә һәм Мәккәдән хоруҗымыз да сишәнбе көн вакыйг улды. Сәфәремезе Алла мөбарәк әйлийә.

[Б.43] Җиддәйә һәм шул ук көндә килүб йитүб бу мөбәрәк мәкамдә өч көн торыб «Габделкадыйр» нам вапурә сөвар улуб, Исламбул тарафына юнәлдек. Бер көн соңра каты фортына улуб, мәвеҗ шиддәтле улса да, әлһәмделиллә, хәлас улдык. Соңра тур Синайа килүб, ике көн ярым торыб бохурланыб карантинәдә улдык. Бунда карантинә өчен икешәр мәҗидия алдылар.

Диңгездә мизаҗымыз бозылуб иде. Тур Синада бил-көллия төзек улуб, душәнбе көн вабурә сөвар улдык. Сишәнбе көн Суисә килүб канауны бер тәүлек үтеб, чәршәнбе көн Порт-Сәгыйдә килүб, тәваккыфсыз мөрүр итдек. Канал мәсафәте 82 мил хисаб иделмешдер. Безем чакрым хисабы илән 246 чакрым улыр тәкърибән. Шимбә көн Урлайа кереб, карантинә төшеб, кәефләремез бик рушан улды, чөнки бу урында бөтен нәбатат вә әзһар илән тулугдыр. Урлада 32 сәгать тордык, андан Измирә килүб, бунда күб хоҗҗаҗ түшүб калдылар. 16-нче апрель иде. Урлада һәр нәфәрә 18 грошдан бирдек, дүрт тиен буладыр. 12 мөхәррәмдә Исламбула тәшриф боердык, Бунда 11 көн булуб Фидосия (Кәфә) шәһәренә 23-нче мөхәррәмдә Исламбулдан чыктык 26-нче мөхәррәмдә (Кәфә) Фидосиягә килүб, тәмам су үзәрендә өч көн калдык. Фидосиягә җомга көн 4-нче майда тәшриф идеб, бер-ике көн Кәфәдә булдык.

Фидосиядә вокзалына килсәм, чәй эчеб ултырганда бер ир зур кыяфәттә 5 хатын-кызлар килүб, бәнем илән французча тәкәллем идә башлаб, җавабда дидем ки: «Мән французча белмийорум, русча белерем, сөйләңез». Бәнем илән сөйләмия башлар мәңа диюр: «Йа сези бән французча белерсез зан итдем». Мән дидем ки: «Бик аз». Бәндән вапурда улан әхвали сөйләтделәр. Чөнки вапурымызда начар эшләр булуб иде. Әлхасыйль маҗара әхвале бәян итдем. Мәңа диде: «Мән бу йирдә француз консулы булырым, иртән сәгать унбердә безем ханәйә тәшриф идәрсез, соңра төрек консулына зиярәт варырмыз», — диде. Иртән сәгать унбердә буның ханәсенә барсам, мәңа каһвә килтерер, Каһвә эчеб ат килде дә, төрек консулына китдек. Бу зата килүрсәк гаҗәб тәвазыйганә хәрәкәт идеб истикъбаль идеб, ашлар хәзерләб, маҗара әхвалене сораб, барысын да бәян иткәч, мәңа диде: «Йа әфәндем, нә вакыт бундан кидәрсез». Мән: «Шул көн сәгать 9да», — дидем. [Б.44] «Әфәндем, рөхсәтеңез улурса, мән чуҗыгым илән сезләре озатмага вокзалга чыгарым». Мән дидем: «Йа әфәндем, безә бөйлә лаек улмаздыр, бу илтифат да безләргә күб булды», —
дигәч: «ла, ла, әфәндем, мән бу француз консулы илән барырмын», —
диде. «Хуб улур, әфәндем», — диярәк вокзалга кайтдым. Мәзкүр сәгать йиткәч карасам, ике консул әһле әүлады илән килмешләр бу хосусда оялсам да нә чара вокзалга кереб, чәйләр эчеб, курьер машинасына ултырыб, сәгать 9да Фидосиядән хәрәкәт иттек. Машинайа менгәч, фатиха идеб видаглашыб калдылар.

Андан тугры Петербургда икамәт идән Мөхәмәдгалим Максудов җәнабенә бармак касыд идеб чыкдык Аллаһе сәламәттә васыйль әйлия. Петербурга Фидосиядән тәмам ике тәүлектә килдек. Мәзкүр Мөхәммәдгалим Максудов җәнабләренең ханәи сәгадәтләренә назил улуб, ун бер көн миһман улуб, ватан тарафына кайтмага 21-нче майда карар биреб чыктым.

26-нче майда кәнде ватаным улан Батыршаһ (Петракс) карьясенә тәшриф идеб, хиш- әкрабамыз илән күрешеб вә һәм Бохараи шәрифдән агам хәлифә Таһир да бәнем кодүмемне бәклийор икән. Аның илән дә күрешеб, күп хөрсәндлек иделде. Аллаһе тәгалә даим һәр каюмызы мәсрүр әйләсен. Амин. Кәнде ханәи сәгадәтемезә кич ун ярым сәгатьтә кайтуб йитдек. Аллаһе мөбарәк әйләеб тәкрарән хаҗҗы шәрифе мөяссәр әйлия. Амин.

Тәммәл-китаб 9 рәбигыль-ахир (2 июль) кобәйләл-гасыр йәмәс-сәлас. Кәминә Хәмидулла бине Фәтхулланың сәяхәтнамәседер. 1890.

Мәдинәи Мөнәүвәрәдән чыкканда укыган әбъятым

Янарсам нары гыйшкынла, янаем, йа Рәсүлулла,

Әзәлдән бәгыре янык бер гидаем, йа Рәсүлулла.

Һәваи нәфсемә табигъ улыб пәк чук гөнаһ итдем,

Хозура кангы йөз илә вараем, йа Рәсүлулла.

Хәрим рауза ки, сөрмеш икән руйы сияһым, ваһ

Янә җәрем-гөнаһа мөбтәлаем, йа Рәсүлулла,

Капуыңда буйны баглы бер җирем, дәстгирем әзәлл

Гарибем, би-кәсем, би-дәст-ү паем, йа Рәсүлулла.

Колың Хәмидә таһым, вар икән дәргяһы ихсаның

Варыпмы кангы шаһа ялвараем, йа Рәсүлулла.

  Отъезд из Пресветлой Медины

26 зуль-ка‘да в субботу с целью совершения хаджа^[1] мы выехали из Медины. В Мекку мы прибыли 5 зуль-хиджжа (1318 г.х. — Прим. ред.) в понедельник и остановились в текие Салахуддина. Оно оказалось очень бедным заведением, однако из-за 4–5 дней мы решили из нее не переезжать. Взойдя на гору ‘Арафат^[2] и закончив хадж, мы вернулись. Да примет Аллах [наши старания]. В Мекке мы встретились с Шагиахметом Гисамутдином^[3] эфенди из деревни Тюнтер, чему оба очень обрадовались. Да одарит нас Аллах постоянными радостями! Амин.

Торговля святой водой из колодца Зям-Зям в Мекке

После завершения хаджа, в связи с запретом шерифа [на отъезд], паломники целую неделю провели в Мекке, и лишь затем было получено [необходимое] разрешение. Первые караваны вышли из Мекки в воскресенье и понедельник. Тем не менее, много паломников выехало из Мекки тайно [ранее этого срока]. Многие говорят, что в этих делах шериф чинит много несправедливостей. Много раз приходилось об этом слышать, но написать об этом нельзя, поскольку это близко к шельмованию [его] в народе. Мы вернулись с горы ‘Арафат в субботу, один вечер провели у Муздалифы, два дня у Мины и во вторник вернулись в Мекку. В тот же день мы выехали из Мекки. Да сделает Аллах наше путешествие счастливым!

Гора Синай

[Л.43] В тот же день мы прибыли в Джидду. Пробыв в этом благословенном месте три дня, мы сели на пароход «‘Абд аль-Кадир», который взял курс на Стамбул. Хотя через день разразился сильный шторм, слава Аллаху, мы избежали [гибели]. Прибыв позднее к горе Синай, мы два с половиной дня проходили дезинфекцию, стоя на карантине. За него взяли по две меджидие. В море нас укачало, но находясь у горы Синай, мы полностью оправились. В понедельник мы [снова] сели на пароход. Во вторник мы достигли Суэцкого канала, который проходили сутки, и в среду прибыли в Порт-Саид. Оттуда пароход шел без остановок. Подсчитано, что длина канала составляет 82 мили. В переводе на наши версты, это около 246 верст. В субботу мы вошли в Урлу и сошли на карантин, находясь в приподнятом настроении, потому что эта местность изобиловала зеленью и цветами. В Урле мы простояли 32 часа, затем мы достигли Измира, где многие паломники сошли на берег. Было это 16 апреля. В Урле за каждого человека мы заплатили 18 грошей (4 копейки). 12 мухаррама мы добрались до Стамбула. Прожив там 11 дней, 23 мухаррама мы отплыли из Стамбула в город Феодосию (Кафу). Мы достигли Феодосии (Кафы) 26 мухаррама, проведя на воде полных три дня. Мы сошли в Феодосии (Кафы) 4 мая и провели там два дня.

Когда я пил чай на вокзале в Феодосии, туда прибыл один мужчина с солидной внешностью и пять дам. Мужчина стал говорить мне что-то по-французски. Я ответил, что не понимаю по-французски и попросил его говорить по-русски. Он сказал: «О, я думал, Вы знаете по-французски!». Я ответил: «Очень мало». Они попросили меня рассказать о событиях, произошедших на пароходе, поскольку там имело место неприятное происшествие. Я вкратце обо всем рассказал. Он сказал мне: «Я являюсь здешним французским консулом, прошу Вас [завтра] в одиннадцать часов пожаловать к нам в дом, мы вместе нанесем визит турецкому консулу».

Вид на Галатский мост. Слева - Золотой Рог, справа - Босфор

Я пришел к нему в назначенное время, мне принесли кофе. Затем подали лошадь, и мы направились к турецкому консулу. Этот человек встретил нас с удивительной учтивостью, велел подать обед и расспросил подробности происшествия на пароходе. Когда я закончил их излагать, он спросил: «О, эфенди, когда Вы отсюда убываете?». Я ответил: «Сегодня, в 9 часов». [Л.44] — «Эфенди, если позволите, я с моим ребенком приду на вокзал проводить вас». — Я ответил: «Нам очень неудобно. Даже оказанного сегодня Вами нам внимания много». — «Нет, нет, эфенди!», — ответил он, — «Я приеду [на вокзал] с французским консулом». «Хорошо, эфенди», — сказал я и направился на вокзал. Оглянувшись к названному мной времени, я увидел двух консулов в окружении своих семейств. И хотя мне было неудобно — что делать! —
зайдя на вокзал, мы попили чаю. Мы сели на курьерский поезд и в 9 часов выехали из Феодосии. Когда мы поднялись на поезд, они попрощались со мной, пожелав доброго пути. Мы выехали с намерением прямо прибыть в Петербург, чтобы встретиться с господином Мухаммад-Галимом Максудовым. Да позволит Аллах доехать нам в здравии!

Из Феодосии до Петербурга мы добрались за двое суток. Мы остановились в счастливом доме вышеупомянутого господина Мухаммад-Галима Максудова, где гостили одиннадцать дней. 21 мая я выехал домой. 26 мая я прибыл на свою родину в деревню Батыршах (Петряксы), где свиделся с родственниками и близкими. Там же моего прибытия, оказывается, ждал мой старший брат хальфа Тахир из благородной Бухары. С ним мы также с радостью пообщались. Да одарит Аллах Всевышний каждого из нас радостью! Амин.

В свой дом мы добрались пол-одиннадцатого вечера. Да благословит Аллах на повторное совершение священного хаджа! Амин.

Бейты, прочитанные мной при выезде из Пресветлой Медины:

Если буду я гореть в огне любви к тебе, пусть я горю, о Посланник Аллаха!

Я — смиренный раб с извечно опаленным сердцем, о Посланник Аллаха!

Подчинившись страстям, безмерно много нагрешил я,

С каким лицом предстану я [пред Богом], о Посланник Аллаха!

[Даже] припадая своим грешным лицом к твоей священной могиле,

Ах, насколько я грешен, о Посланник Аллаха!

Я — закованный в кандалы ничтожнейший невольник у твоих врат,

о Посланник Аллаха!

Я унижен, одинок, беспомощен, о Посланник Аллаха!

Твой раб Хамид-шах; и если есть дворец благодеяний,

Какого шаха мне молить о них, о Посланник Аллаха!

Закончено писание 9 раби‘у-ль-ахир (2 июля), незадолго до послеполуденной молитвы, во вторник. [Это] книга путешествий ничтожного [раба Аллаха] Хамидуллы бине Фатхуллы. 1890^[4].