Джихад идей

 

Рафик Миниахметов,
зам. ректора по учебной части Исламского медресе «Ак мечеть» (Набережные Челны, Россия)

 

Завышенные цены

Цены на товары в лавке Абу-Ханифы назначались им самим и должны были продаваться только по этой цене. Однажды в его отсутствие ученики Имама, не ведая о том, продали товары по более высокой цене. Узнав об этом по возвращении, Абу-Ханифа поругал их, говоря, что они обманули покупателя. Тем временем этот покупатель, бывший жителем Медины, уже покинул Куфу. Имам лично поехал в Медину и заплатил тому человеку разницу в цене.

Ростовщичество

Однажды во время сильной жары Абу-Ханифа стоял под лучами палящего солнца, хотя поблизости был дом, бросающий на землю прохладную тень.

– Почему Вы не укроетесь в тени? – спросили Имама.

– Хозяин дома, – ответил он, – мой должник, и я не хотел бы сидеть в тени его жилища, ибо это извлечение пользы. Выгода же, приобретенная за счет займа. – ростовщичество (риба).

Купленный подарок

Как-то Абу-Ханифа увидел у одного из своих учеников белку. После занятий Имам попросил показать ему этого невиданного зверя. «Что за диковинка!» – воскликнул он и попросил ученика продать ему животное. Ученика даже удивил такой интерес наставника. Однако Абу-Ханифа настаивал назвать цену.

– Боже помилуй продавать ее Вам! Это подарок для Вас от меня! – ответил ученик.

– Или ты продашь мне ее, или нет мне нужды в этом подарке! – возразил Абу-Ханифа. – Если ты продашь мне ее, то это будет лучше и интереснее для меня, ибо мне это нужно.

Ученик отказался. Учитель тоже. Пришлось вмешаться присутствующим и назвать цену, дабы Абу-Ханифа смог купить себе белку.

Сандалии для друзей

Однажды Абу-Ханифе подарили тысячу [пар?] сандалий, которые Имам поспешил раздать своим единоверцам. Спустя два дня Абу-Ханифа был замечен на базаре покупающим сандалии для своего сына. Когда его спросили об этом, он ответил: «Мое отношение к подаркам заключается в том, чтобы определить их полную стоимость и возместить нечто подобным или же в двойном размере; и чтобы раздавать подарки среди моих единоверцев, ибо повествуется, что Пророк сказал: “Когда человеку делается подарок, то его друзья должны соучаствовать [в получении подарка]”. Мои единоверцы – это мои друзья, и потому я не желаю отделяться от них и отдаю им свою долю».

Почему Абу-Ханифа молился по ночам

Проходя однажды по улице, Абу-Ханифа и Абу-Юсуф услышали возгласы детей: «Это тот Абу-Ханифа, который не спит по ночам, [проводя их в неустанной молитве]». «Абу-Юсуф, – обратился наставник к своему ученику, – ты видишь, о чем говорят эти дети? Клянусь Богом! Теперь я не прилягу [ночью] на свое ложе, пока не предстану перед Богом!»

Где взять силы?

На протяжении сорока лет Абу-Ханифа совершал утреннюю молитву, довольствуясь омовением ночной молитвы. Говоря другими словами, на протяжении сорока лет он все ночи проводил в молитвенных бдениях. Когда Имама спросили: «Что придает Вам силы для этого?», он ответил: «Я взываю к Богу по Его именам, [начинающимся со всех] букв алфавита. А они собраны в двух аятах: в последнем аяте суры “Победа” “Мухаммад – Божий посланник…” (48:29) и в аяте “После печали Он ниспослал вам для спокойствия сон…”» (3:154)739.

Сомнительная еда

После того как разбойниками был совершен набег на одну из деревень в пригороде Куфы и ими были украдены овцы, Имам, опасаясь, что овцы могли быть зарезаны и проданы на рынках города, не ел баранину семь лет (ибо знал, что именно столько живут овцы).

В одном канале Куфы был найден кусок мяса, о котором нельзя было сказать уверенно, был ли он частью законно зарезанного животного. По этой причине Абу-Ханифа долгое время воздерживался от употребления рыбы, боясь, что рыба, пойманная в том канале, могла съесть часть сего сомнительного мяса.

Ты что, больной?

Однажды толпа народа окружила Абу-Ханифу со своими вопросами. Когда людей поубавилось, аль-Хакам ибн Вакыд, восхищенный знаниями и ответами ученого, подошел к нему и сказал:

– Если бы Абу-Бакр и Умар присутствовали на этом собрании, а затем им предложили ответить на эти же сложные вопросы, то на некоторые из них они бы не дали ответа.

Абу-Ханифа удивленно посмотрел на своего апологета и спросил:

– Ты что, больной?

Если хочешь, выскажись!

Однажды некий недоброжелатель Абу-Ханифы стал поносить его в мечети всякими бранными словами. Этот нелицеприятный монолог не заканчивался, и тогда Абу-Ханифа встал и направился к своему дому. Человек последовал за ним, продолжая кричать на него и всячески поносить. Когда они достигли жилища Абу-Ханифы, Имам остановился у двери, повернулся лицом к своему недоброжелателю и сказал:

– Это мой дом. И я хочу зайти в него. Если ты хочешь закончить свою речь, то делай это, дабы у тебя ничего не осталось и ты мог смело идти!

– Прости меня! – смутился хулитель.

– Ты прощен!.

Божье воздаяние

Как-то раз Абу-Ханифа нечаянно наступил на ногу одному мальчику, который воскликнул на это: «О, шейх! Разве не боишься ты воздаяния равным в День воскресения?». Услышав эти слова, Абу-Ханифа лишился чувств. Когда он пришел в себя, ему сказали:

– Абу-Ханифа! Как сильно подействовали на Вас слова мальчика!

– Я боюсь, что эти слова были внушены ему [свыше], – ответил он.

Абу-Ханифа – не глупец!

Один человек сказал Абу-Ханифе:

– О Вас ходят дурные слухи, но никто не слышал от Вас ни одного дурного слова.

– Это милость Божья, – ответил Имам, – Он дарует ее тем, кого любит.

Кто-то сказал Суфьяну ас-Саури, что никогда не слышал клеветнических речей из уст Абу-Ханифы. На это Суфьян заметил: «Абу-Ханифа не такой глупец, чтобы сгубить все свои благодеяния».

Смелый учитель

Как рассказывал Ибн-аль-Мубарак, однажды в центральной мечети Куфы с крыши упала змея и угодила на подол одежды Абу-Ханифы. Все люди, кроме него, кинулись врассыпную. Абу-Ханифа же стряхнул змею и продолжил сидеть на своем месте. «Нет! Ей-богу! – продолжил его сын Хаммад. – Он не колебался и не переменил своего места. А затем Имам прочел: “Постигнет нас лишь то, что предписал нам Бог” (9:51), взял ее правой рукой и выбросил подальше от себя».

Дорогое одеяние

У Абу-Ханифы было одеяние высокой стоимости – в полторы тысячи дирхемов, предназначенное для особых случаев. Когда люди ложились спать, он надевал эту одежду, умащался благовониями и вставал на молитву.

– Подобное одеяние, – сказали ему, – люди надевают, когда встречаются с правителем или во время больших собраний.

– Прежде всего нужно быть красивым перед Великим и Всемогущим Богом, а уж потом – перед людьми.

Не позорься!

Однажды сын Абу-Ханифы Хаммад, решив возглавить коллективную молитву, вышел вперед собравшихся в мечети людей. Тогда отец схватил сына за одежду и оттянул назад. Вместо него вышел другой.

– Отец! Ты хочешь меня опозорить? – негодовал Хаммад.

– Нет! – отвечал Абу-Ханифа. – Это ты хочешь себя опозорить! Но я остановил тебя. Если бы ты провел молитву и кто--нибудь сказал: «Восполните заново свои молитвы, которые вы вершили за этим [человеком]!», то позор от этого был бы начертан в книгах и пребывал бы на века, вплоть до Судного дня!

Будь добродетельным

К Абу-Ханифе подошел один человек и сказал:

– Мне нужно два одеяния. И я хотел бы, чтобы ты был со мною добродетельным и украсил меня перед человеком, который породнился со мной.

– Подожди две недели, – ответил Абу-Ханифа.

По прошествии этого времени покупатель вновь явился к Абу-Ханифе, но он попросил его прийти завтра. На следующий день Абу-Ханифа достал два одеяния, которые стоили более двадцати дирхемов, и вместе с ними еще один динар.

– А это что? – удивился покупатель.

– Я отправил ради тебя в Багдад товар, заплатил за его сохранность, продал его и [на вырученные деньги] привез тебе эти два одеяния, вернув свои деньги и заработав еще один динар. Ты можешь принять от меня это [как подарок], или я продам эти две одежды и от твоего имени раздам милостыню в размере их стоимости и еще один динар.

Когда у Абу-Ханифы поинтересовались, почему он так поступил, ученый ответил: «Он попросил быть с ним добродетельным. А Ата [ибн Абу-Рабах] рассказывал мне, что [сподвижник Пророка] аль-Аббас говорил: “Если человек скажет своему брату мусульманину быть с ним добродетельным, то, значит, он доверяет ему свою тайну”. Поэтому я хочу быть доброжелательным к нему всей добродетелью, посильной для меня, и пожелал дать ему столько из моих средств, насколько он просил быть с ним добродетельным».

Бедный аристократ

Одного богатого человека преследовала целая серия бед и несчастий. Он терпеливо переносил все напасти. Однако дела шли так плохо, что голодная смерть стала угрожать его жене и ребенку. В такой нужде человек отправился на занятия к Абу-Ханифе. Но даже тогда, когда стали расходиться все ученики, он не решился поведать Имаму о своем деле и вернулся домой ни с чем.

Абу-Ханифа же по выражению лица этого человека понял, что в действительности привело его на урок. И он последовал за ним, пока несчастный не скрылся у себя в доме. Когда наступила ночь, Абу-Ханифа взял пять тысяч дирхемов и постучал в дверь. «Эй, мужчина! – крикнул он. – Я у твоих дверей кое-что положил. Это твое!» После чего быстро удалился, дабы не смущать его. Хозяин дома вышел, взял сверток, но не желал его развязывать, боясь, что это может оказаться подаянием зимми. Однако жена настояла: «Развяжи узелок [на свертке] – может, Бог развяжет узел [наших проблем]!». Когда он развязал сверток, то прочел в нем слова Имама: «Это то, что принес тебе Абу-Ханифа как дозволенное для тебя, дабы ты обрел душевный покой!».

 

Рафик Миниахметов

Пәйгамбәребезгә тоташкан гыйлем чишмәсе

Әбү Хәнифә, Мәлик, Шәфигый, Әхмәд ибен Хәнбәл кебек мәшһүр имамнар, Аллаһ алардан риза булсын, бер гаилә кебек иделәр. Алар Аллаһның шәригатенә хезмәт итүдә бер-берсенә ярдәм иттеләр, бер-берсенең гыйлеменнән файдаландылар, һәм шулай итеп Ислам фикыһы аларның кулы белән тәмам җитлекте һәм камиллеккә иреште – аларның, фазыйләтле чорлар үтеп үзгәртүчеләрнең кулы тиеп үзгәргәнче, сөннәттә булган барлык нәрсәләрне туплап алулары аркасында, вәхи иңгән дәвердән соң вакытлар үтеп гарәп теленә мәгънәләрне үзгәртүче яңалыклар кергәнче, Аллаһның китабында һәм расүленең сөннәтендә булган мәгънәләрне аңлау өчен бирелеп эшләүләре аркасында.

Аларга Аллаһның бөек фазыйләте насыйб булды. Чөнки Ул аларны шушы югары вазыйфага әзерләде, аларга ныклы зирәклек, көчле ятлау сәләте, мәгънәләрне яхшы белүчәнлек, яшерен булган хакыйкатьләрне ача белү осталыгы, фикыһка камил бирелүчәнлек, тиз фикер йөртүчәнлек, сөйли һәм аңлата белү осталыгы, камил аек акыл, тугрылык һәм ихласлык бирде, һәм шуларга өстәп алар әле пәйгамбәребез заманына иң якын кешеләр дә.

Алар белән сахәбәләр арасындагы риваять кылучылар, хәдисләрне тапшыручылар саны икедән артмый, шуңа күрә дә ул ике кешенең кемлеген белү әлбәттә алар өчен җиңел булган. Әмма алардан соңгы заманнарда килүчеләр өчен сахәбәләр белән имамнар арасындагы риваять кылучыларның хәлен тиешле дәрәжәдә белү әлбәттә бик авыр, бигрәк тә төрле фетнәләр һәм тәгассубның1 киң таралуы аркасында.

Бу имамнарны олылау, төрле мәсьәләләрдә аларның сүзләрен һәм дәлилләрен алу, мәзһәбләр арасында бер-берсенә карата гадел һәм әмәнәтле булу хәлифә Мәэмүн вакытындагы Коръәннең халык кылынуы турындагы фетнәгә кадәр дәвам итте.

Хәдисләр риваять кылучылар арасында дәлилләрдән хөкем чыгара белмәүчеләр, хәдисләрнең мәгънәләрен аңламаучылар да бар иде. Аларның кайберсе һәр фикыһ өйрәнүче белә торган мәсьәлә турында соралса, мәңгелек гарьлек китерә торган җавап бирә иде. Аларның берсе, мәсәлән, истинҗа кылганнан соң таһәрәт алмыйча витыр намазын укыган, һәм бу гамәлен пәйгамбәребезнең «кем истиҗмар2 кылса – витыр кылсын» дигән сүзләре белән дәлилләгән. Хәдистә килгән витырның истинҗа кылганда так (витыр) санда таш куллану, ә витыр намазы уку түгел икәнлеген ул белмәгән.3 Мөхәддисләрнең4 берсе кырык ел буе җомга намазы алдыннан чәчен алмаган, «җомга көнне намаз алдыннан «хәлкъ»5 тыелды» дигән хәдискә нигезләнеп. Әмма бу хәдистә «хиләкъ» турында сүз бара, ягъни түгәрәк булып җыелып утыру турында, чәч алуга бәйле бернәрсә дә юк монда.6 Алардан агы берәү «ир кеше үзенең суы белән башка кешенең чәчүлеген сугарудан тыелды» дигән хәдисне күршеләрнең бакчасын сугару тыела дип аңлый. Ә хакыйкатьтә бу хәдис йөкле булган әсир хатыннарга якынлык кылу ярамаганлыгын аңлата.7 Мондый мисаллар хәдисләрне яттан белеп тә, мәгънәләрен аңламаучы, фәкыйһ булмаган кешеләрнең өммәт өчен куркыныч икәнлеген күрсәтүче ачык дәлил.

Мөхәддисләрнең шәехларыннан фикһый мәсьәләләрдә генә түгел, ә Аллаһ һәм Аның сыйфатлары турында да шәригать тә, аек акыл да инкяр итә торган сүзләр чыга торган булган. Шуңа күрә дә хәлифә Мәэмүн8 мөхәддисләрне һәм риваять кылучыларны имтихан кылырга булган. Моның өчен ул аларны Коръән мәсьәләсендә тикшерә башлаган, Корьәнне мәхлук дияргә чакырган, баш тартучыларга җәза биргән. Бу фетнә Мәэмүн вакытыннан алып Мүтәвәккил9 вакытына кадәр дәвам иткән. Бу заманда риваятьчеләр төрле җәфалар чиккәннәр, кайберләре аның мәгънәсен аңламыйча риза булып җавап биргәннәр, ә кайберләре сәләфләр кермәгән мәсьәләгә керүдән сакланганнар. Бу мәсьәләдәге низаг кул арасындагы Коръән китабы турында булган. Әмма Аллаһның сыйфаты булган кәләм сыйфатына килгәндә, аның борынгылыгы һәм мәхлук булмавы турында низаг юк. Ләкин риваятьчеләрнең күпчелеге бу низагның асылын тикшерү һәм уйлаудан бик ерак булдылар, алар үзләре риваять кылган әйберләрнең хәрефләренә ябештеләр, башкаларның нусусларны10 аңларга тырышуларын инкяр иттеләр, үзләренә туры килмәгән фикерләүчеләрне сөннәтне инкяр итүдә гәепләделәр.

Бик күп риваятьләр кылып та, аларның мәгънәләренә әһәмият бирмәүчеләр турында Шүгъба әйтте: «Хәдис әһелләреннән берәүнең килгәнен күрсәм шатлана идем, ә бүген аларның берәрсен күрүдән дә нәфрәтлерәк әйбер юк миңа». Гамр ибен Хәрис әйтте: «Хәдистән дә шәрәфәтлерәк гыйлемне һәм хәдис әһелләреннән дә акылсызрак кешеләрне күрмәдем.»

Хәдис әһелләре һәм фәкыйһлар арасындагы аерылуны Коръән мәсьәләсендә имтиханның казыйлар аркылы башкарылуы да көчәйтте. Ул казыйларның күпчелеге фикһый мәсьәләләрдә хәнәфиләрнең фикерләрен өстен күрәләр иде, ә имтихан мәсьәләләрендә мүгътәзиләгә11 авышалар иде. Мүтәвәккил вакытында бу фетнә беткәннән соң, риваятьчеләрнең хәле гадәттәгечә дәвам итте. Мәэмүн теләгән максатка ирешелмәде, мәгәр ике якның да тәгассубы көчәйде генә. Һәм киресенчә, хәдис әһелләре фикһый мәсьәләләргә керә башладылар, үзләрен имтихан кылган казыйлар хакында һәм ул казыйларның имамнары хакында хаксызга гәепләүче хәбәрләр чыгардылар.

Әбү Хәнифәне һәм аның укучыларын барлык имамнар да (Мәлик, Шәфигый, Әхмәд) фәкыйһ буларак сыйфатладылар. Ә фәкыйһ, билгеле булганча, Коръәнне , сөннәтне, иҗмәгъ12 мәсьәләләрен, кыясны иң оста белүче, һәм бер кешенең фәкыйһ булуын тану – аның иң яхшы, иң хәерле кеше булуын белгертә. Имам Шәфигыйның «Фикыһта барлык кешеләр дә Әбү Хәнифәнең гыйәле13» – дип шаһитлык бирүе сәләмәт акыллы кеше өчен җитәдер.

Дүрт мәзһәб арасындагы туганлык гасырлар буе дәвам итте, чөнки аларның гыйлеме бер чыганактан иде, юнәлешләре бер юнәлеш иде, һәм барысының да байрагы – ихласлык булды. Хәл шулай булды, кайбер бидгатьче риваятьчеләрнең гаепләүләреннән башка гаепләүләр булмады, хәтта Әбү Хәмид әл-Исфраини заманының ахырлары җитеп, кайбер мәзһәб әһелләре хәнәфиләрдән казыйлыкны таләп иткәнчегә кадәр. Һәм бу низаг хатаны һәм дөреслекне аерыр өчен түгел, бәлки кайбер кешеләрнең дөньяга хирыслыгы сәбәпле барлыкка килде. Үзләрен фикыһ һәм хәдис гыйлемен туплаучы дип санаган кайберәүләр үзләренә үк золымлык кылып Әбү Хәнифәгә һәм аның укучыларына каршы төрле ялган хәбәрләр һәм риваятьләр җыеп тупладылар. Дөнья малы һәм дәрәҗәсе өчен фетнә куптарып үзләренең дингә күрсәткән хезмәтләренә тап төшерделәр.

Тарихчы Тәкыйүддин әл-Мәкрыйзи әш-Шәфигый «Хутат» китабында (4:145) әйтте: «Хәлифә әл-Кадирбилләһи14 заманында Әбү Хәмид әл-Исфраини түрәлеккә менгәч, хәлифәне Багдад казые Әбү Мөхәммәд ибен әл-Әкфәни әл-Хәнәфи урынына Әхмәд ибен Мөхәммәд әл-Бәризи әш-Шәфигыйны куярга ризалаштыра, әл-Әкфәнинең ризалыгыннан башка. Соңыннан Әбү Хәмид Хорасан әһелләренә һәм солтан Мәхмүд әл-Газнавига яза: хәлифә казыйлыкны хәнәфиләрдән шәфигыйларга күчерде,– дип, һәм бу хәбәр Хорасанга тарала. Багдад әһелләре дә бу хәбәрдән соң ике төркемгә бүленәләр. Соңыннан хәнәфиләрнең Хорасандагы башлыгы, НисАбу-р шәһәренең казые Сәгыйд ибен Мөхәммәд Багдадка килә. Хәнәфиләр һәм шәфигыйлар арасында бу мәсьәләгә карата фетнә куба һәм эш хәлифәгә барып җитә. Ул хөрмәтле кешеләрне һәм казыйларны үзенә җыеп, әл-Исфраининең нәсыйхәт һәм шәфкать йөзеннән дип алдап хыянәт итүе турында игълан итә һәм эшләрне элекке хәленә кайтара…»

Бу вакыйгадан соң әл-Исфраининең мәзһәбеннән булган тарихчылар һәм мөхәддисләр күңелләрендә калган ачуны басар өчен Әбү Хәнифә һәм аның укучылары турында ялган хәбәрләр туплауга керешәләр. Хәтта Әбү Нүгайм һәм Бәйһакый кебекләр дә ялганчылардан китерелгән мондый хәбәрләрне туплауда читтә калмыйләр! Ә инде әл-Хатыйб әл-Багдади үзенең «Тариху Багдад» китабында бу эштә барысын да уздырып җибәрә. Ибен әл-Җәүзи «әт-Тәхкыйк» китабында әйтте: «әл-Хатыйб кунут турындагы китабында үзенең тәгассубын күрсәтүче хәдисләрне китергән… аның бу хәдисне зәгыйфьләмәве һәм дәлил итеп китерүе бөек оятсызлык, диненең азлыгы, салкын тәгассуб, чөнки ул бу хәдиснең батыл икәнен белеп тора!!»

Аллаһ Әбү Хәнифәгә Мөхәммәд өммәтенең яртысын, бәлки өчтән икесен тапшырган. Аллаһ моны хикмәтсез эшләгән дип кем әйтер? Аурупадан алып Кытайга кадәр, төньяк котыптан алып Хәбәшә (Эфиопия) һәм көньяк Африкага кадәр булган җирләрдә мөселманнар гасырлар дәвамында хәнәфи мәзһәбе буенча раббыларына гыйбадәт кылалар. Өммәтнең калганы – калган имамнарга тапшырылды. Имам Әбү Хәнифә кебек имамлыкта һәм динлелектә, тугрылыкта һәм әмәнәтлелектә, зирәклектә, үзенә иярүчеләрнең күплегендә, мәзһәбенең бөтен җиргә таралуында, акылының камиллегендә һәм гыйлеменең киңлегендә бөек булган кешегә дине һәм акылы аз булган кешеләрнең ялган сүзләре әлбәттә зыян китерә алмас. Ул кем дә, алар кем?! Ибен Габделбар «Җәмигу бәйәнил-гыйлем» (1:45) китабында әйткәнчә, Әбү Хәнифә сахәбәләрдән Әнәс ибен Мәликне, Габдулла ибен әл-Хәрис ибен Җәзне күргән. Шулай ук ул Габдулла ибен Әүфәне, Гата ибен Әбү Рабәхне дә күргән. Мондый фазыйләт имамнар арасында Әбү Хәнифәгә генә насыйб булган.

әс-Сүйутый «Тәбйидус-сахифә» китабында әйтте: «Пәйгамбәр имам Әбү Хәнифә турында шатландырды, Әбү Нүгайм китергән хәдистә Әбү Һурайра әйтте: Аллаһ илчесе әйтте: «Әгәр гыйлем Сүраййә йолдызына эленгән булса, аны фарсылардан булган кешеләр алыр иде». Бу хәдиснең асылы шулай ук Бохари һәм Мөслимдә дә китерелә. Мөслимдә ул түбәндәге сүзләр белән: «Әгәр дин Сүраййә янында булса, аны фарсылардан булган бер ир барып алыр иде.» Гыйлем әһелләре арасында бу хәдистә кем турында сүз барганлыгы әлбәттә билгеле, наданнар өчен билгесез булса да.

Әбү Хәнифә гамәлләрне иманның асыл нигезләреннән санамаганы өчен, хавариҗлар15 аны «ирҗа»16 да гаеплиләр иде һәм шул максаттан чыгып аның турында төрле ялган хикәяләр сөйләделәр. Мәсәлән, имеш ул бер исереккә «синең иманыңны Җәбраилнең иманы кебек кылдым» дигән. Хәзерге көндә дә «Тариху Багдад»та язылган шундый ялган яки үзгәртелгән риваятьләрне китереп, риваятьләр турында төпле гыйлеме булмаган гавам халыкны һәм хәтта шәкертләрне дә бөек имамга бирелгән, пәйгамбәребездән мирас булып калган гыйлемнән биздерергә, мәхрүм итәргә тырышалар. Инде шул заманнардан бирле хавариҗлар һәм аларның калдыклары хаклык әһелләренә яла ягып ирҗада гаеплиләр.

әт-Тахави «Мүшкилүл-әсәр»дә искә алганча, Әбү Хәнифәнең бабасы Ногман ибен Кайс ибен Марзубан Нәһраван сугышында Галинең байракчысы булган. Әбү Хәнифә илле биш тапкыр хаҗ кылган. Әбү Хәнифәне сүгүче дорфа наданнарның кайсысы бабасының хәлифә Галинең байракчысы булуы яки үзенең илле биш тапкыр хаҗ кылуы белән мактана ала?

Әйе, Әбү Хәнифә йөзәр мең хәдисләр риваять кылмаган, мәгәр аның хәдислар тулы сандыклары булган һәм ул алардан дүрт меңен сайлап алган. Мөхәммәд ибен Йосыф әс-Салихи әш-Шәфигый «Гукудүл-җимән» китабында әйтте: «Әбү Хәнифә хәдис хафизларының олугларыннан булды, әгәр ул хәдисләргә ныклы әһәмият бирмәгән булса фикһый мәсьәләләрнең хөкемнәрен чыгара алмас иде… Хәдисләрне күп белсә дә, аннан риваять кылынганнары аз, иҗтиһад17 белән мәшгуль булуы сәбәпле; шулай ук Мәлик һәм Шәфигыйдан да чагыштырмача аз хәдисләр риваять кылына шул ук сәбәп аркасында. Ничек күп белеп тә, башка сахәбәләр белән чагыштырганда азрак хәдисләр риваять кылган Гомәр һәм Әбү Бәкер кебек үк.» Әбү Хәнифә һәрбер белгәнен риваять кылмаган, бәлки хөкемнәргә кагылышлы хәдисләрне һәм әсәрләрне генә риваять кылган.

Атаклы Ислам дине имамнары арасында Әбү Хәнифәдән башка беркемнең дә аныкы кебек күп иптәшләре һәм укучылары булмады; галимнәр һәм гомумән кешеләр аның һәм укучыларының мөштәбәһ (шикле, аңлашылмаган) хәдисләрне, хөкеме яшерен һәм яңа мәсьәләләрне, казыйлык хөкемнәрен аңлатуыннан файда күргән кебек берәүдән дә файда күрмәделәр, Ибен Хәҗәр әл-Һәйсәми «әл-Хайратүл-хисән» китабында әйткәнчә. Иң борынгы гасырлардан алып бүгенге көнгә кадәр өммәтнең яртысы бу имамның фикыһы буенча Аллаһка гыйбадәт кылмас иде, әгәр дә бу эшнең шулай булуында Аллаһның яшерен сере булмаса, әл-Мәҗед ибен әл-Әсир әш-Шәфигый «Җәмигуль-усул»да әйткәнчә. Әбү Хәнифәгә яла ягучылар – яки хөседлек кылучылар, яки иҗтиһад урыннары турында җәһил булучылар, Ибен Габделбар әл-Мәлики «әл-Интика»да һәм ән-Нәҗем әт-Туфи әл-Хәнбәли «Шәрху раудати Ибен Кудәмә»дә әйткәнчә. Тәгассубтан имин булган башка галимнәр дә бу бөек имам турында мактау сүзләре генә әйттеләр. Ибраһим ибен Рустүм әл-Мәрвази әйтте: Хариҗә ибен Мусгабның әйткәнен ишеттем: «Имамнардан дүртәү Коръәнне бер рәкәгатьтә хәтем кылдылар: Госман ибен Гаффән, Тәмим әд-Дәри, Сәгыйд ибен Җүбәйр һәм Әбү Хәнифә.» Ибен әл-Мөбәрәк янында Әбү Хәнифә искә алынгач, ул әйтте: «Дөнья һәм байлыклар тәкъдим ителеп тә алардан баш тарткан, камчы белән суктырылып та сабыр иткән, башкалар ашкынган эштән баш тарткан кеше турында ни әйтелсен?!» Бишр әл-Хәфи әйтте: әл-Хурайби әйте: «Әбү Хәнифәгә надан яки көнләшүче кеше генә тел тигерер.» Мәкки ибен Ибраһим әйтте: «Әбү Хәнифә заманының иң галим кешесе булды». Ягъни сахәбәләрдән һәм тәбигыйннәрдән гыйлем алучылар арасында! Ибен Әбү Ризмәдән, Габдән ишетте Ибен әл-Мөбәрәкнең әйткәнен: «Аларның Әбү Хәнифәне начарлык белән искә алулары мине борчый, аларга Аллаһтан газап төшәр дип куркам.» Әл-Хәсән ибен Зияд әл-Лүэлүи әйтте: «Валлаһи, Әбү Хәнифә аларның берсеннән дә түләү дә, бүләк тә кАбу-л итмәде, ягъни әмирләрдән.» Ибен Габделбар «әл-Интика»да искә алганча, Ибен Мәгыйн Әбү Хәнифә турында әйтте: «Ул ышанычлы, берәүнең дә аны зәгыйфьләгәнен ишетмәдем.» Әбү Хәнифәне, аның риваятьләрен зәгыйфьләү – фикерләүдән һәм сәләмәт акылдан ерак булучы, үзләрен Коръән һәм сөннәт белгечләре итеп танытучы тәкәббер наданнар таралганнан соң гына башланды.

Кыясны куллану мәсьәләсендә Әбү Хәнифә әйтте: «Аллаһның илчесеннән килгән хәбәрләрне баш өсте кАбу-л итәбез, сахәбәләрдән килгән хәбәрләрне аларның сүзләреннән чыкмыйча сайлыйбыз, тәбигыйннәрдән булган хәбәрләргә килгәндә – алар да кешеләр һәм без дә кешеләр.» Чөнки Әбү Хәнифә үзе үк тәбигыйннәрдән булган мөҗтәһид18 һәм башка тәбигыйннәрнең иҗтиһади мәсьәләләрдә аннан өстенлекләре юк.

Әбү Йосыф әйтте: Әбү Хәнифә әйтте: «Риваятьчегә ишеткәненнән бирле күңелендә тоткан хәдистән башка хәдисне сөйләү ярамый.» Аның бу карашы мөхәддисләрнең Әбү Хәнифәне яратмауларының тагын бер сәбәбе булып тора, чөнки ул хәдисләрнең дөреслеген тәэмин итүче каты шартлар куйган, һәм бу шартларны үтәү бик аз гына риваятьчеләргә мөмкин. Ә калганнарының ачуы бөек имамга һәм укучыларына төшә.

Бөек имамның максаты хәдис сүзләрен жыю һәм риваятьчеләрне тикшерү булмаган, бәлки аның максаты Коръән һәм фикыһ булган. Ниндидер фәнгә бирелгән һәр кеше башка фәннәргә әһәмиятне азайта. Шуның өчен дә риваятьчеләр Хафс һәм Калун кебек кыйраәт имамнарының, Ибен Әбү Ләйлә һәм Госман әл-Бәтти кебек фәкыйһларның, Фәркад әс-Сәбәхый һәм Шәкыйк әл-Бәлхый кебек зәһидләрнең, бер төркем тел галимнәренең хәдисләрен зәгыйфьләделәр. Бу имамнарның ныклы, ышанычлы булмавы яки ялганчы булуы сәбәпле түгел, ә хәдисләрне аз риваять кылулары сәбәпле!! Имам Әбү Хәнифә кебек мөҗтәһид иҗтиһад кылмас, мәгәр Коръәнне, сөннәтне һәм әсәрләрне, иҗмәгъ һәм хыйләф урыннарын яхшы итеп белгәч кенә. Ләкин Әбү Хәнифәнең гөнаһы бар икән, ул да булса хәлифә Мәэмүн вакытында риваятьчеләрне имтихан кылучы казыйларның күбесенең фикһый мәсьәләләрдә имам Әбү Хәнифәгә иярүләрендә! Һәм ул риваятьчеләр соңыннан казыйлардан үч алдылар – имамнары турында ялган хикәяләр туплап һәм таратып. Аллаһ аларны гафу итсен инде.

Имам Әбү Хәнифә турында кайбер мүтәгассыйбларның ялган хикәяләренә каршы, хәнәфиләрдән булмаган хәдис, фикыһ, тарих имамнары да аны яклап китаплар яздылар. Шулардан: имам, фәкыйһ, мөхәддис Әбү Гомәр ибен Габделбар әл-Мәлики; имам, мөхәддис Шәмседдин әз-Зәһәби әш-Шәфигый; имам, фәкыйһ, мөхәддис Йосыф ибен Хәсән ибен Габделһәди әл-Хәнбәли; имам, мөхәддис әс-Сүйутый әш-Шәфигый; имам, фәкыйһ әл-Хәйтәми әш-Шәфигый, һәм башкалар. Тәшбиһ әһелләреннән19 булучылар, кадәрия20 һәм җәбрия21 төркемнәреннән булучы кайберәүләр, һәм башка мәзһәбсезләр һәм бидгатьчеләр генә – гасырлар буе дәвам иткән фикһый хөкемнәр урынына килгән тагут кануннарының бар нәрсәне дә рөхсәт итүеннән файдаланып – һәм борынгыдан алып бүгенгәчә күпчелек дәүләтләрдә казыйлык вазыйфалары хәнәфиләр кулында булып та шул вазыйфаларга өметләнүчеләр генә Әбү Хәнифәгә һәм аның укучыларына дошманлык кылалар, алар турында ялган риваятьләр һәм хикәяләр бастыралар һәм тараталар. Бөек имамга тел тидерүчеләрнең хәлен тикшергән һәркемгә бу ачыкланыр. Ул мескеннәр аңламыйлар – Аллаһ тарафыннан бөек дәрәҗәләргә күтәрелгән кемсәне һичкем, һичкайчан ул югары дәрәҗәдән төшерә алмас!

Риваятьчеләрнең Әбү Хәнифәгә каршы күтәргән көрәшләренең кайбер сәбәпләре түбәндәгечә:

1.Әбү Хәнифәгә һәм укучыларына нисбәт кылына торган «әр-раэйү» (яңа мәсьәләнең хөкемен ачыклар өчен акылны эшкә җигү, кыясны куллану). Мәгәр аларның аны куллануы нусусларда булган мәсьәләләр белән чагыштырып, нусусларда булмаган мәсьәләләргә карата гына булды. Һәм бу – сахәбә һәм тәбигыйннәрнең22 фәкыйһларының юлы. Ә кем яңа мәсьәләләрдә Коръәнгә һәм сөннәткә нигезләнгән кыясны туры юлдан тайпылу дип санаса, ул барлык сахәбә һәм тәбигыйннәрнең фәкыйһларына хыйләф кылган булыр, фәкыйһлар белгән әйберләрдә үзенең наданлыгын күрсәтер.

Пәйгамбәребез Мүгаз ибен Җәбәлне Ямәнгә җибәргәндә сорады: «Хөкем итәргә туры килсә, ничек эшләрсең?» Мүгаз әйтте: «Аллаһның китабында булган белән хөкем итәрмен.» «Аллаһның китабында булмаса?» «Аллаһның расүленең сөннәте буенча.» «Аллаһның расүленең сөннәтендә булмаса?» Мүгаз әйтте: «Акылым белән иҗтиһад кылырмын һәм кимчелек кылмам.» Пәйгамбәр Мүгазның күкрәгенә сукты һәм әтте: «Аллаһ илчесенең илчесен Аллаһның илчесен ризалаштыра торган әйбергә юнәлткәне өчен Аллаһка мактау булсын.» Бу хәдистән аңлашыла ки, пәйгамбәребез Мүгазның иҗтиһадка нигезләнеп кыясны куллануын күреп шатланган, күңеле хуш булып калган.

Пәйгамбәребез сахәбәләрнең иҗтиһад кылуларын хуплаган, инкяр итмәгән. Мәсәлән: Әхзәб сугышыннан кайткач, пәйгамбәребез сахәбәләргә бәнү курайза кабиләсенә каршы чыгарга кушкан һәм әйткән: «Сезнең берегез дә икендене укымасын, мәгәр бәнү курайзада гына укысын.» Сахәбәләр ашыгып бәнү курайзага киткәннәр. Аларның кайберләре икенде вакыты чыгудан куркып аны юлда укыганнар, пәйгамбәребез безне ашыктырырга теләп шулай әйтте, дип. Икенчеләре икендене бәнү курайза яшәгән җиргә җиткәч кенә укыдылар, вакытыннан соңга калдырып. Сахәбәләр соңыннан пәйгамбәребез янына араларын хөкем итүне сорап килгәч, аларның берсен дә инкяр итмәде, барысын да хуплады. Ул вакытта иҗтиһадка хаҗәт булмаса да, пәйгамбәребез үзе дә иҗтиһад кылды, сахәбәләргә дә рөхсәт итте – Ислам диненең кыямәткәчә барлык кешеләр өчен дә җибәрелүе һәм яңа вакыйгалар, мәсьәләләр тууы сәбәпле, аларның хөкемнәрен Коръән һәм сөннәткә нигезләнеп ничек чыгару юлларын өйрәтер өчен.

Пәйгамбәребез вафат булгач иң беренче кыяс белән хөкем чыгарылган мәсьәлә хәлифәне билгеләү булды. Аның хөкеме Коръәндә дә, сөннәттә дә юк иде, һәм сахәбәләр иҗтиһад кылып Әбү Бәкерне хәлифә итеп сайладылар. Кыясны инкяр итүчеләр буенча, Әбү Бәкерне сайлау дөрес түгел килеп чыга. Белгәнебезчә, кем Әбү Бәкернең хәлифәлеген инкяр итсә – ул кеше сөннәт һәм җәмәгать әһелләреннән саналмый. Шулай ук зәкәт түләүдән баш тартучы мөртәтләргә каршы сугыш хөкеме кыяска нигезләнеп чыгарылды. Иң мәшһүр кыяс кулланучылар: Гомәр, Габдулла ибен Мәсгуд, Зәйд ибен Сәбит, Гали, Үбәй ибен Кәгыб, Әбү Муса әл-Әшгари. Боларны белеп тә ни намусың белән кыяс кылуны туры юлдан тайпылу дип атарга мөмкин? Ни намусың белән пәйгамбәребез үзе өйрәткән нәрсәне инкяр итәргә мөмкин? Бүгенге көн наданнары үзләре өчен иҗтиһад ишекләрен ачык дип, шул ук вакытта Әбү Хәнифә кебекне иҗтиһад кылганы өчен хурлыйлар! Икейөзлелек, монафикълык шул түгел мени инде?

Кыяс, ул – Коръәндә һәм сөннәттә булмаган мәсьәләгә Коръәндә һәм сөннәттә хөкеме билгеле булган мәсьәләнең хөкемен бирү, ике мәсьәләдә дә гыйлләнең (хөкем сәбәбенең) бер төрле булганы өчен. Кыяс шулай ук иҗтиһад дип тә атала, чөнки максатка ирешер өчен (мәсьәләнең хөкемен чыгарыр өчен) кыяс кылучы мөҗтәһид бөтен көчен куя.

Имам Әбү Хәнифә сөннәтне, хәтта ул зәгыйфь хәдис булса да, кыястан өстен куя. Шуңа күрә дә, намазда кычкырып көлү һәм тәннән кан агу таһәрәтне боза диде, мурсәл хәдисләргә нигезләнеп, кыяс буенча бу очракларда таһәрәт бозылырга тиеш булмаса да. әс-Сархасиның «Усул»ында китерелә (2:149-150): имам әш-Шәграни сәнәде белән имам Әбү Хәнифәнең әйткәнен риваять кылды: «Алдады – валлаһи – һәм безгә яла якты, безне кыясны нусуслардан өстен куя дип әйтүче, нусуслар булган җирдә кыяска хаҗәт бар мени?!» Хәлифә Әбү Җәгъфар әл-Мансур23 Әбү Хәнифәгә язды: «Миңа син кыясны хәдистән өстен куя дип ирештерделәр.» Әбү Хәнифә аңа җавап язды һәм ул хатта түбәндәге сүзләр бар: «…иң беренче Аллаһның китабы белән эш кылам, соңыннан Аллаһның расүленең сөннәте белән, соңыннан Әбү Бәкер, Гомәр, Госман һәм Галинең хөкеме белән, соңыннан башка сахәбәләрнең хөкемнәре белән, әгәр төрле фикердә булсалар – кыяс кылам …» Ибен әл-Каййим әл-Хәнбәли «Игъләмүл-мүваккыйгын»да (1:77) әйтте: «Әбү Хәнифәнең укучылары бер фикердә: Әбү Хәнифә буенча, зәгыйфь хәдис кыястан өстенрәк, аның мәзһәбе шушыңа нигезләнгән.»

Имам Әбү Хәнифә гыйлемне Гомәр, Гали, Габдулла ибен Мәсгуд, Габдулла ибен Габбастан (Аллаһ алардан риза булсын) дүрт мең шәех аркылы мирас итеп алды. Аның гыйлеме сахәбәләрнең гыйлеме белән ныклы чылбыр аша тоташкан.

Кыясны һәм акылны куллануны мәзһәб имамнарының дүртесе дә кАбу-л итә. Заһирия һәм аңа охшаш фиркаларның кыясны инкяр итүе игътибарга лаек түгел. Кыяс һәм иҗтиһадны танымаулары сәбәпле, нусусларда хөкеме билгеле булмаган мәсьәләләргә карата алар көлке һәм бик гаҗәп хөкемнәр чыгардылар. Мәсәлән, «сезнең берегез дә торган суга симәсен …» дигән хәдиснең аңлатмасында – әгәр кеше савытка сиеп соңыннан сидеген суга түксә, бу ярый диделәр! Имам Әбү Бәкер әр-Рази «әл-Фусул»да әйтте: «… яңа мәсьәләләрдә кыяс кылуны һәм иҗтиһадны иң беренче булып Ибраһим ән-Наззам инкяр итте, кыясны кулланганнары өчен сахәбәләргә тел тигерде һәм яла якты, бу эшләрдә акылсыз һәм надан булуы сәбәпле. Соңыннан аңа Багдад мүтәкәллимнәре (фәлсәфәчеләре) иярде, чак алар сәләфләрне Ибраһим кебек үк сүкмәделәр… Соңыннан аларга наданнарның наданы – Давыт әз-Заһирины күз алдында тота – иярде…, дин гыйлемнәрен аңлауда акылга урын юк дип дәгъва кыла, үзен хайваннар дәрәҗәсенә төшерде, бәлки ул хайваннардан да адашканрак.»

2.Әбү Хәнифәнең гамәлләрне иманның төп нигезләреннән санамавы, өммәтнең барчасын гамәлдәге һәр кимчелеге өчен көферлеккә чыгармасыннар өчен. Аның бу карашы Коръән һәм сөннәтнең үзеннән алынган. Аны ирҗа һәм туры юлдан тайпылу дип санау – золым һәм дошманлык. Иман ул сүз һәм гамәл, арта һәм кими дип әйтмәүченең риваятьләрен кАбу-л итмәү сәләмәт нигезгә төпләнмәгән. Гамәлләрне иманның камиллегеннән дип санаучылар өчен бу мәсьәләдәге хыйләф ике төркемнең бер-берсен гаепләве өчен сәбәп була алмый. Әмма гамәлләрне иманның төп нигезләреннән санаучыләр – ягъни гамәлләрендә кимчелек кылучының иманы бозыла диючеләр – белә торып яки белмичә мүгътәзилә яки хавариҗлар юлына кереп китәләр.

3.Иманда искәрмә ясау мәсьәләсе. Күпчелек риваять әһелләре иманда искәрмә ясамаучыларны туры юлдан тайпылучы саныйлар. Ә Әбү Хәнифә һәм аның иптәшләре мөэмин кешенең «мин мөэмин, Аллаһ теләсә» дип әйтүен дөрес санамыйлар, мәгәр хәзерге вакытын түгел, ә киләчәген күзаллап әйтсә генә мондый искәрмә ясау дөрес диләр. Чөнки киләчәк билгесез һәм бу җәһәттән искәрмә ясау дөрес була, ләкин әгәр хәзерге хәле турында искәрмә ясаса – үзенең ныклы ышануында шикләнгән була, ә иман шик белән бергә булырга мөмкин түгел, шикләнү иманны юкка чыгара. Моның ачык икәнлеге билгеле була торып та, кайбер мөхәддисләр «мин чыннан да мөэмин» дип әйтүчеләрне ирҗада гаеплиләр. Аларның бу ялалары әлбәттә Әбү Хәнифәнең һәм укучыларының дәрәҗәсен һич кенә дә төшерә алмый.

4.«Коръән Аллаһның сүзе (кәләме)» дип, Коръән һәм сөннәттә булганнан арттырмыйча туктап калучыларны, низаг мәсьәләсенә катнашмаучыларны риваятьчеләр тәкфир кылалар, кәфергә чыгаралар. Алар «Коръән мәхлук түгел» дип теле белән әйтмәүчеләрнең барысын да көферлектә гаеплиләр. Шулай итеп үзләренең икейөзлелекләрен исбатлыйлар, чөнки үзләре үк: без сәләфләр кебек Коръән һәм сөннәткә генә нигезләнәбез, алардан читкә чыкмыйбыз диләр, ләкин Аллаһның сыйфатлары турында «ышандык һәм тикшермибез» дияр урынга – башкалардан уздырып ул сыйфатларның ниндилегенә аңлатмалар бирәләр, олы бәхәсләргә керәләр, калын-калын китаплар язалар!

5.«Коръән мәхлук» дигән һәркемне кәфергә чыгару. Хәдисчеләр бу сүзләрне кеше Аллаһның кәләм сыйфаты булган Коръән турында әйтәме, яки кул алдында булган Коръән китабы, Коръән укучының авызыннан чыккан сүзләре турында әйтәме икәнен ачыклап тормыйлар. Гыйлем һәм хаклык әһелләрендә билгеле булганча, аның беренчесе әлбәттә мәхлук түгел, ә икенчесе әлбәттә мәхлук. Китапларда язылган, Коръән укучыларның авызыннан чыккан Коръәнне мәхлук дип әйтүчене тәкфир кылу кАбу-л ителми торган ялгышлык, ул ялгышлыкны «әл-Мугни»нең мөәллифе Ибен Кудәмә кебекләр кылса да.

6.Аллаһның сыйфатларына кагылышлы мәсьәләләр. Бу мәсьәләләрдә риваятьчеләр дөреслектән ерак булган шикле һәм исбатланмаган хәбәрләр китерәләр, ул риваятьләрне галәмнәрнең хуҗасы булган Аллаһны гәүдәләндерә торган мәгънәләрдә аңлаталар. Аллаһны кимчелекләрдән пакь дип белүче һәр сөнни24 мөселман андый эшләрдән ерак. Аларның Аллаһка мәхлуклар сыйфатлары бирә торган китаплары Ислам диненең көчле вакытында яшерен булдылар. Ләкин Иислам дәүләтләре зәгыйфьләнгәч, динне саклау һәм яклау беткәч, хөррият пәрдәсе астында алар күпләп басылды, таратылды, һәр укучыга алар белән танышу җиңеләйтелде, кешеләрне ялган сүзләре белән адаштырыр өчен ул китапларны язучыларны таныту, мактау, олылау гамәлиятләре оештырылды. Мәсәлән, Бохари һәм Мөслимнең кем икәнлекләре турында томанлы гына белгән яки гомумән белмәгән хәлдә, Албанины пәйгамбәрдән кала Ислам динендәге иң зур шәхес дип белүчеләр мәчеткә беренче тапкыр намаз укырга килүчеләр арасында да пәйда була башлады. Акылы һәм дине сәләмәт булган бер мөселман да мондый хәлгә битараф калмас. Хәдисләрнең мәгънәсен аңлаудан ерак булып хәрефләренә генә ябешкән риваятьчеләр Аллаһның сыйфатлары турында килгән сүзләрнең кайсысы мәҗәз25, ә кайсысы хакыйкать икәнен аермаган хәлдә, бөек имамнарны көферлектә гаеплиләр!! Һәм кайбер сәләф имамнарның «кыйраәт мәхлук, ә укыла торганы мәхлук түгел» дигән сүзләрен үзләренчә тасвирларга тырышалар.

Сәләф26 имамнар арасында имам Әбү Хәнифә гакыйдә фәнендә дә алдынгылардан булды. Ул беренчеләрдән булып шигыйларның артыклык кылучыларына, хавариҗ, мүгътәзилә фиркаларына каршы җаваплар бирде һәм динне пакь хәлендә саклауга иң зур өлеш кертте. Габделкаһир әл-Багдади «Усулуд-дин» китабында әйтте: « Аларга (адашкан фиркаларга) каршы чыгучыларның иң беренчеләре фәкыйһлардан, мәзһәбләргә нигез салучылардан булдылар: Әбү Хәнифә һәм Шәфигый; Әбү Хәнифә кадәрия фиркасына каршы җавап итеп «әл-Фикыһ әл-әкбәр» китабын төзеде.»

Аның мәзһәбен хәлифәт дәүләтләре һәм хөкүмәтләр кАбу-л итте. Һарун әр-Рашид27 заманыннан бирле хәнәфи мәзһәбе габбасилар хәлифәлегенең мәзһәбе булды, шулай ук сәлҗуклар һәм газнавилар дәүләтенең, соңыннан госманлылар дәүләтенең. Хәзерге вакытта Мисыр, Сүрия, Урдүн, Гыйрак, Лүбнән һәм башка ил хөкүмәтләре дә фәтвә эшләрендә, шәргый мәхкәмәләрдә хәнәфи мәзһәбен кулланалар.

Ачык хакыйкать шулдыр ки, дүрт имам – һәм шуларның беренчеләреннән булган иң бөек имам Әбү Хәнифә дә – мөселманнар тарафыннан аларның туры юлда, һидәяттә булуларына иҗмәгъ кылынган имамнар, аларның фазыйләтләре, гыйлемнәре өммәт өчен шиксез исбатланган, Аллаһ аларны күктәге йолдызлар кебек кылган – һәр мөэмин аларга карап туры юлны таба, һәр гыйбадәт кылучы аларга иярә һәм алардан үрнәк ала. Ул имамнар безнең тарафтан олылауга һәм хөрмәткә лаек. Алар һәм сәләфләрдән булган башка галимнәр дә хәдис, әсәр һәм фикыһ ияләре, яхшы сүзләр белән генә искә алынырлар. Кем аларны начарлык белән искә алса, ул туры юлдан язган булыр, Коръәндә һәм сөннәттә күрсәтелгәнчә, өммәтнең галимнәре әйткәнчә.

Шуңа да карамастан, соңгы заманнарда өммәтнең имамнарына яла ягып тел тигерүчеләр хәрәкәте барлыкка килде. Бигрәк тә имам Әбү Хәнифәгә каршы аның исемен пычрату, аңа яла ягу, аның дәрәҗәсен төшерергә тырышу буенча эшләр киң җәелдерелде. Әбү Хәнифәнең иманына, диненә, фикыһына кагылышлы уйдырма һәм шикле хәбәрләр чокып чыгарылды, күпләп бастырылды, бушлай таратылды һәм таратыла. Һәм бу гаҗәп тә түгел, чөнки мөселман өммәтенең яртысыннан күбе, мөселман җирләренең уннан сигезе аның гыйлем чишмәсеннән сугарыла. Бу чишмәне корыту күпләрнең хыялы булды һәм булып кала бирә.

Имам Әбү Хәнифә иң беренче булып риваятьләрдә көчле, ышанычлы булучыларның риваятьләрен алды һәм риваятьләрдә зәгыйфь булучыларны ташлады, хәдис һәм фикыһка ябеште, гыйбадәткә хирыс булды һәм шулай итеп бөек имамга әйләнде, барлык җирләрдә аңа иярәләр, барлык җирләрдә аның гыйлеменә мөрәжәгать итәләр. Пәйгамбәребез әйтте: «Бу гыйлемне арттан килүчеләрнең гаделләре мирас итеп алыр, артыклык кылучыларның үзгәртүләрен, ялганчыларның ялганын, наданнарның тәэвил кылуларын (аңлатма бирүләрен) кире кагарлар.»

Ибен Каййим әл-Җәүзиййә әл-Хәнбәли «Игъләмүл-мүваккыйгыйн»да (1:359) әйтте: «…әмма сахәбәләрнең һәм тәбигыйннәрнең, һәм Шәфигый, имам Әхмәд, Мәлик, Әбү Хәнифә, Әбү Йосыф, Бохари һәм Исхак кебек хәдис имамнарының юлы…» Имам Әбү Хәнифә жәрх һәм тәгъдил28 кылучыларның беренчеләреннән. Мөхәммәд ибен Гайәлән әл-Мәрвазидән, әл-Хәммәни әйтте ди: Әбү Хәнифә әйтте: «Җәбир әл-Җүгъфидән дә алдакчырак һәм Гатадан да яхшырак берәүне дә күргәнем булмады.» Имам Әбү Хәнифәнең җәрх һәм тәгъдилдә, тәсхыйх һәм тәгълилдә сүзе игътибарга алына торган билгеле хәдис имамы булуына Әбү Давыт, Тирмизи, Хәким, Бәйһакый, Ибен Габделбар, Ибен Тәймия, Ибен әл-Каййим, Ибен Кәсир кебек атаклы имамнар һәм мөхәддисләр шаһитлык бирделәр. Шул ук вакытта бу гасырның үзен мөхәддис дип атаучы кайберәүләре – Нәсыйр әл-Албани кебек мәсәлән – ялгышты һәм туры юлдан чыкты, чөнки сәләф галимнәрнең алда искә алынган шаһитлыкларына карамастан, Әбү Хәнифәне зәгыйфьләде, аны начар ятлауда, төгәл булмауда гаепләп яла якты. Бу эшендә шундый дәрәҗәгә җитте ки, Ибен Хәҗәрнең «әт-Такриб» китабында Әбү Хәнифәнең тәрҗемәсендә китергән «мәшһүр фәкыйһ» дигән сүзләрен Әбү Хәнифәнең ятлау ягыннан зәгыйфьлеген күрсәтүче сүзләр дип аңлатты29!! Шәех әл-Албани «мәшһүр фәкыйһ» дигән сүзнең риваять кылучының зәгыйфлеген аңлата дигәнне кайсы мусталах30 китабында тапты микән?! Хәдисләр риваять кылучының фикыһ һәм шөһрәт белән сыйфатлануы аның хәдисләрдә зәгыйфьлеген һәм хәдисләре инкяр ителергә тиешлеген аңлатамы, әллә бу сыйфатлар аның билгесез, мәҗһүл риваятьче түгел, бәлки мөселман өммәте арасында танылган, шөһрәт казанган, хөрмәткә һәм ышанычка лаек икәнен аңлатамы?! Пәйгамбәребезнең: «Аллаһ кемгә яхшылыкны теләсә, аны диндә фәкыйһ кылыр» дигән сүзләре дә әллә ялганмы?! Сәләфләр «фәкыйһ» сүзен мөҗтәһидләргә генә кулланалар иде. Ә Албанига нәрсә булган – мактау сүзен хурлауга әйләндерә. Аллаһ аны Үзе хисап кылсын. Ибен Хәҗәр «Тәһзиб әт-тәһзиб» китабында (10:452) Әбү Хәнифә турында Яхьйа ибен Мәгыйннең әйткәнен китерә: «Әбү Хәнифә ышанычлы иде, яттан саклаган хәдисләрен генә сөйли иде, яттан сакламаганнарын сөйләми иде.» Шулай ук Ибен Давыт әл-Хурайбинең әйткәнен китерә: «Әбү Хәнифәгә карата кешеләр яки наданнар, яки көнләшүчеләр.» Ибен Габделбар «Җәмигу бәйәнил-гыйлем»дә (2:148-150) әйтте: «Хәдис әһелләре Әбү Хәнифәне хурлауда артыклык кылдылар, һәм бу эштә чиктән уздылар.» Пәйгамбәребез әйтте: « Сезгә кадәр булган өммәтләрнең чире сезгә дә килде – көнчеллек һәм дошманлык». Ибен Габделбар «әл-Интика»да китерә: әл-Фадыл ибен Муса Әбү Хәнифәне хурлаучылар турында әйтте: «Әбү Хәнифә алар аңлаган гыйлем белән дә, аларның акылы җитмәгән гыйлем белән дә килде һәм аларга урын калдырмады, шуның өчен аңа хөседлек кылалар».

Имам әз-Зәһәби «Сийәру әгъләмин-нүбәлә»дә (5:236) Хәммәд ибен Әбү Сөләймәннең тәрҗемәсендә әйтте: «Күфә әһелләренең иң оста фәкыйһы – Гали һәм Ибен Мәсгуд, аларның укучыларыннан иң оста фәкыйһ – Галькамә, аның укучыларыннан – Ибраһим ән-Нәхагый, аның укучыларыннан иң оста фәкыйһ – Хәммәд, аның укучыларыннан – Әбү Хәнифә, аның укучыларыннан – Әбү Йосыф, Әбү Йосыфның укучылары офыкларга таралдылар, алардан иң оста фәкыйһ – Мөхәммәд ибен әл-Хәсән, Мөхәммәднең укучыларыннан иң остасы – Әбү Габдулла әш-Шәфигый.»

Габделвәһһәб әш-Шәграни «әл-Мизан»да (1:59) әйтте: «Һәм аның мәзһәбе – ягъни Әбү Хәнифәнең – мәзһәбләрдән иң беренче тупланганы һәм иң соңыннан бетүчесе, кайбер кәшеф әһелләре31 әйткәнчә. Аллаһ аны дине һәм бәндәләре өчен имам итеп сайлаган. Аңа иярүчеләр саны гасырлар буенча кыямәт көненә кадәр арта гына бара. Әгәр аларның берәрсе мәзһәбеннән чыксын өчен зинданга ябылса да һәм кыйналса да, юлын ташламас. Аллаһ аннан, аңа иярүчеләрдән, аңа һәм башка имамнарга карата әдәп саклаучыларның барысыннан да риза булсын.»

Кем Әбү Хәнифәнең мәзһәбен тикшерсә, мәзһәбләр арасында диндә иң нык катылык күрсәтүче мәзһәб икәнен белер. Моны надан мүтәгассыйблар гына, туры юлдан баручы һәм ияртүче имамнарны инкяр итүчеләр генә танымас.

Пәйгамбәребез мәшһүр хәдистә әйтте: «Сезнең иң яхшыларыгыз – минем заманда яшәүчеләр, соңыннан – алардан соң килүчеләр, соңыннан – алардан соң килүчеләр, соңыннан – ялган таралыр». Шулай итеп Әбү Хәнифә хәерле заманда яшәүчеләрдән булган, ә аны хурлаучылар ялган таралган заман балалары.

Пәйгамбәребез әйтте: «Өммәтем адаштыра торган әйбергә берләшмәс, аерылу күрсәгез күпчелеккә иярегез». Нәрсә генә димәсеннәр, Аллаһ ул күпчелекнең хәдис әһелләреннән түгел, ә фикыһ әһелләреннән булуын теләгән, мәзһәбләр арасында да ул күпчелекнең башка мәзһәбләрдән түгел, ә хәнәфи мәзһәбеннән булуын теләгән.

Ибен Фадлан язмаларындагы мөһим әйберләр турында32.

Алмыш ибен Елтуар мөэминнәрнең әмире Моктәдирдән «аңа динне аңлатучылардан33, Ислам шәригатен өйрәтүчеләрдән» торган илчелек төркеме җибәрүен сорый. Ибен Фадлан, үзе әйткәнчә, Болгар патшасына бүләкләр тапшыру, хәлифәнең хатын уку, фәкыйһлар һәм мөгаллимнәрне карап тору өчен билгеләнә. Ләкин ни сәбәпледер (Ибен Фадлан әйткәнчә – төрек җирләренә керүдән куркып) хәлифә тарафыннан илче итеп билгеләнгән Нәзир әл-Хәрми, фәкыйһ һәм хезмәтчеләр соңга калалар һәм Болгарга бармыйлар. Язмадан күренгәнчә, Ибен Фадлан үзе шәфигый мәзһәбендә булган. Габбасилар хәлифәлегендә казыйлар һәм хәлифәнең фәкыйһлары хәнәфи мәзһәбендә булганнар. Әмма мөхәддисләрнең һәм тарихчыларның күпчелеге шәфигый мәзһәбендә булган. Шуңа күрә дә Ибен Фадланның шәфигый булуы сәер түгелдер. Ләкин алай да, ни өчен илчелектә мөгаллимнәр һәм фәкыйһлар өчен җаваплы кеше итеп шәфигый мәзһәбендәге кеше билгеләнгән? Язмадан аңлашылганча, Багдадта һәм Хорасанда Болгарның хәлләре турында белүчеләр булган, сакалибәләр34 иленнән сату өчен хәлифәткә күпләп коллар китерелгән, Болгарда гарәпләр дә яшәгән. Әгәр Болгар мөселманнар яши торган җир буларак билгеле булмаса, хәлифә андый зур илчелекне болай гына җибәрмәс иде. Болгарда хәнәфи мәзһәбе таралганын да алар, әлбәттә, белми калмаган.

Угыз төрекләренең гаскәр башлыгы үзенең кул астындагы кече гаскәр башлыклары булган Тархан, Янал, аларның икетуганы һәм Илгиздән киңәш сорап әйтә: «Болар – гарәп патшасының минем киявем Алмыш ибен Шилкигә җибәрелгән илчеләре. Сезнең белән киңәшләшмичә торып аларны җибәрү ихтияры миңа бирелмәгән». Араларыннан иң хөрмәтлесе һәм дәрәҗәлесе булган Тархан әйтә: «Мондый хәлне беркайчан да күрмәдек тә, ишетмәдек тә. Ата-бабаларыбыз заманыннан бирле безнең аркылы солтанның илчесе үткәне булмады». Һәм җиде көн буе алар илчелекне үткәрергәме, юкмы икәнен хәл итәләр һәм шуннан соң гына үткәрергә карар кылалар. Моннан аңлашылганча, угыз җирләре аша Багдад ягыннан моңа кадәр беркайчан да хәлифә яки солтан кешеләре үтмәгән. Шулай булгач, Болгарга Ислам дине башка юллар белән ирешкән, яки угызлар бу җирләргә килеп урнашканчы ирешкән?

Ибен Фадлан яза: «Безнең белән алардан (ягъни башкортлардан) берәү бар иде, ул Ислам динен кАбу-л иткән һәм безгә хезмәт итә иде. …Мине күргәч ул әйтте …». Бу язмадан аңлашылганча, искә алынган башкорт мөселман булган һәм гарәп телен яхшы белгән. Ибен Фадлан аны тәрҗемәче итеп кулланган булса кирәк, чөнки ул, башка халыкларга караганда, башкортларның гореф-гадәтләре, диннәре турында бик төгәл һәм киң мәгълүматләр китерә. Якут әл-Хәмәви үзенең «Мугҗәм әл-бүлдән» китабында башкортларны хәзерге Сүриянең Хәләб шәһәрендә күрүе, аларның бик аксыл йөзле һәм коңгырт сары чәчле икәнлеге, Әбү Хәнифә фикыһын өйрәнүләре турында яза. Шулай ук илләренең кайда урнашуын, ни сәбәпле исламга килүләрен дә бәян кыла. Шулай итеп, ул заманнарда Болгарда гына түгел, башкорт җирләрендә дә Ислам дине таралган булган, һәм фикыһта алар да бөек имам Әбү Хәнифә мәзһәбенә ияргәннәр.

Ибен Фадлан яза: «Безне күргәч төште (ягъни атыннан) һәм Аллаһка шөкер итеп сәҗдә кылды». «Аңа кара кием һәм чалма кигердек». Ягъни габбасиларның билгеләре булган кара төс моңа кадәр Болгарда кулланылмаган, һәм бу – Болгарда Ислам диненең өмәвиләр вакытында ук таралуын күрсәтүче билге булырга мөмкин.

Ибен Фадлан яза: «Мин килгәндә аның минбәрендә аның өчен хөтбә кылына иде (ягъни хөтбәдә Алмыш өчен дога кылына иде): «Я Аллаһ, Болгар патшасы Елтуар патшаның эшләрен яхшырт». Мин аңа әйттем: «Аллаһ кына патша, минбәрдә Аннан башка берәү дә патша дип аталмас. Синең хуҗаң мөэминнәрнең әмире дә көнчыгыш һәм көнбатыштагы минбәрләрдә үзе өчен «Я Аллаһ, эшләрен яхшырт колың һәм хәлифәң Җәгъфарның, мөэминнәрнең әмире имам әл-Моктәдирнең» дип әйтүгә риза булды». Бу хәлдән соң хөтбә Ибен Фадлан киңәш иткән рәвештә укыла башлый.

Ибен Фадлан яза: «Аның мөәззине азан әйтсә, камәтне икеләтә иде (ягъни азан сүзләре кебек әйтә). Аңа әйттем: «Синең мәүләң (хуҗаң) мөэминнәрнең әмире җирендә камәт кыскартып әйтелә». Ул мөәззиненә әйтте: «Сиңа нәрсә генә әйтсә дә (ягъни Ибен Фадлан) эшлә һәм аңа каршы килмә». Һәм мөәззин шушы рәвештә камәт әйтә башлады… Акчаларны алудан өметсез булгач35, мөәззиненә камәтне икеләтергә кушты, һәм мөәззин шулай эшләде. Аның камәтне икеләткәнен ишеткәч, аны тыйдым һәм аңа кычкырдым. Патша моны белгәч, мине һәм минем иптәшләремне җыйды. Без җыелгач тәрҗемәчегә әйтте: «Аңа әйт – ягъни миңа – ике мөәззин бар, аларның берсе кыскарткан, ә икенчесе икеләткән. Соңыннан һәрберсе кешеләр белән (ягъни имам булып) намаз укыган. Намаз дөрес буламы, юкмы?» Мин: «Намаз дөрес була», – дидем. Ул әйтте: «Ихтиләф36 беләнме, яки иҗмәгъ буенчамы?» «Иҗмәгъ буенча», – дидем. Ул әйтте: «Әйт аңа: бер кеше изелгән, чолгап алынган, көчсез кавемгә тапшырырга дип икенче кешеләргә мал тоттырган да, алар аңа хыянәт иткәннәр. Ул бу турыда нәрсә уйлый?» «Болай эшләү ярамый, алар начар кешеләр», – дидем. Ул әйтте: «Ихтиләф беләнме, яки иҗмәгъ буенчамы?» «Иҗмәгъ буенча», – дидем. Ул тәрҗемәчегә әйтте: «… һәм мөселманнарга хыянәт кылдыгыз. Динем эшләрендә сезнең сүзегезне кАбу-л итмим, хәтта миңа сүзләрендә тугры булучы килгәнче. Әгәр миңа шундый кеше килсә, аннан кАбу-л итәрмен (ягъни дингә кагылышлы сүзләрен).» Шулай итеп безне авызлыклады, аңа җавап кайтара алмыйча аның яныннан киттек.» Бу язмалардан аңлашылганча, Ибен Фадлан Болгар җиренә шәфигый мәзһәбен кертергә теләгән һәм бу эшендә катылык күрсәткән. Патшаның кушуы буенча һәм моңа кадәр булганча, мөәззин камәтне хәнәфи мәзһәбендә кАбу-л ителгәнчә әйтә башлагач, ул аны тыярга тырышкан, хәтта тавышын күтәргән. Мондый эшне мәзһәбенә мүтәгассыйб кеше генә эшли ала. Патшаның Ибен Фадлан белән булган бәхәсе язмадагы иң сәер һәм иң гаҗәп урын. Бу бәхәстән аңлашыла ки, яңарак дингә кергән кешенең иҗмәгъ һәм ихтиләф мәсьәләләре турында сүз күтәрүе мөмкин түгел, ә Алмыш бу турыда Ибен Фадлан белән бәхәсләшә һәм өстен чыга. Моннан түбәндәге нәтиҗәләр ясарга була: 1 – Алмышның остазлары бик галим кешеләр; 2 – Болгарда көчле мәдрәсәләр бар; 3– Болгарда яхшы итеп фикыһны һәм фикыһ ысулларын белүчеләр бар; 4 – Болгарда төрле мәзһәбләр һәм фиркалар юк, хәнәфи мәзһәбен генә тоталар; 5 – гакади мәсьәләләрне яхшы беләләр, чөнки дингә кагылышлы эшләрдә гадел кешенең генә сүзләрен кАбу-л итәләр.

Болгар һәм башкорт җирләрендә хәнәфи мәзһәбенең генә таралуы, төрле батыл фиркаләрнең булмавы, мөселманнарның башка бер җирдә дә булмаганча бердәм булулары – бу җирләргә Ислам диненең саф рәвештә, мөбәрәк кешеләр аша килүен аңлата. Әбү Хәнифәнең гыйлем чишмәсеннән безнең җирләрне сугарган мөбәрәк фәкыйһларга Аллаһ үзенең чиксез рәхмәтләрен бирсен. Ә Әбү Хәнифәне сүгеп, фетнә таратып, төрле фиркаларның, төрле мәзһәбләрнең һәм мәзһәбсезлекләрнең таралуына, бердәмлекнең бетүенә сәбәп кылучыларга әйтер идем: җитте, инде аздыгыз һәм чиктән уздыгыз, бит Аллаһ чиктән узучы залимнарны сөйми!

Ибен Фадлан яза: «…һәм патшадан бу турыда сорагач (ягъни кояш баер алдыннан күк кызарып, болытларның сугышкан ике гаскәр рәвешенә керүе турында), имеш аның бабалары әйтә торган булганнар ди: алар мөэмин һәм кәфер җеннәр, һәр кич шулай сугышалар, бабалары булганнан бирле һәр кич сугышканнар, юкка чыкмаганнар.» Моннан аңлашылганча, болгарларда Алмыш патшаның ата-бабалары вакытында ук җеннәр арасында кәферләре һәм мөселманнары булуы билгеле булган. Патшаның андый хикәяләрне үзе уйлап чыгарып утыруы мөмкин түгел. Бу тагы да Ислам диненең Болгар җирләренә борынгыдан таралуын раслый. Андый хикәяләрнең халык арасында таралуы өчен дистә еллар гына җитми.

Ибен Фадлан яза: «Мин һәм патшаның Багдад әһелләреннән булган тегүчесе – ул шул якларга барып чыккан – чатырыма кереп сөйләшеп утырдык …» Шулай итеп, Ибен Фадлан килгәнче үк, Болгар җирендә гарәпләр дә яшәгән.

Ибен Фадлан яза: «Көнбатыш тарафындагы кызыл шәфәкъ бетми…» Белгәнебезчә, кызыл шәфәкъ хәтта иң кыска җәйге төннәрдә дә бетә, мәгәр шәфәкъ яктылыгы, агы гына бетми. Ибен Фадланның хәнәфи мәзһәбендә булмавын күрсәтә торган ачык билге бу. Үз мәзһәбен яклар өчен ул хәтта шәфәкъ яктылыгын да кызыл итеп күрә. Чөнки шәфигый мәзһәбендә мәсәлән, шәфәкъ дип офыктагы кызыллык атала, ә кызыллыктан соң кала торган яктылык шәфәкъ дип аталмый, һәм аларда кызыллык беткәч ястү вакыты башлана.

Ибен Фадлан яза: «Аларның барысы да башлыклар кия.» Ул бу урында Болгарга хас сыйфатны искә ала. Юлында очраган башка халыклардан аермалы буларак, аларның барысының да башлык киеп йөрүләре – борынгыдан Ислам дине таралуының тагын бер билгесе.

Ибен Фадлан яза: «Әгәр алардан берәр ир кеше үлсә, аның мирасын ир туганы ала, балалары алмый. Патшага болай ярамаганлыкны аңлаттым. Аңа мирасның ничек бүленүен өйрәттем,хәтта төшенгәнче.» Билгеле булганча, әгәр башка варислар риза булсалар, мирас бөтен килеш бер вариска гына бирелергә мөмкин. Безнең халыкларда, ир кеше үлсә, бертуганына аның хатынын никахландырганнар, шулай ук туганының балаларын да ул карарга тиеш булган. Бу очракта мирастан балаларына тиеш өлеш тә аңа күчә. Болай эшләүдә шәригатькә каршы бернәрсә дә юк.

Ибен Фадлан яза: «Алардан барысы да исламны кАбу-л иткән биш мең кешедән торган йорт әһелләрен (ягъни ыруны) күрдек, беренҗәр дип аталалар. Үзләренә агачтан мәчет төзегәннәр, шунда намаз укыйлар. Кыйраәтне (Коръән уку) белмиләр, алардан бер жәмәгатькә намаз укырлык Коръән өйрәттем.» Мәчет салып, анда намазлар укый торган халык арасында әлбәттә Коръән укый белүче булмый калмас, мәгәр Ибен Фадлан укый белмәүчеләре турында гына искә ала.

Ибен Фадлан яза: «Әгәр алардан мөселман үлсә, аны мөселманча юалар… аңа ләхет ясыйлар һәм күмәләр. Мәетләре белән шулай эшлиләр.» Шулай итеп, аларның күмү тәртипләре мөселманча булган. Мәҗүси халык Ислам диненә кергәннән соң, аларның күмү тәртипләре мөселманчага әйләнсен өчен аз вакыт кирәк булмагандыр. Бу – болгарларның Ислам диненә күптәннән керүләренең тагын бер билгесе.

Ибен Фадлан Алмышның кызы турында мөселман булган дип яза. Алар Болгарга килгәндә Алмыш инде мөселман булган. Илчелек алдында ул исламны кАбу-л итмәгән, бәлки хәлифәгә буйсынырга бәягать биргән.

Бу рәсми экспедиция турындагы Ибен Фадланның язмалары мөһим тарихи һәм сәяси документ булып тора. Шуңа нигезләнеп тә, татар һәм башкорт җирләрендә мәчет-мәдрәсәләрнең, имам һәм мөгаллимнәрнең хәнәфи мәзһәбенә нигезләнеп эшләүләрен таләп итәргә безнең дини, тарихи һәм әхләкый хакыбыз бар!

 

Примечания:

1 Тәгассуб – фанатизм; үзең тоткан юлны, үзеңнең фикердәшләреңне хаклык белән дә, батыл белән дә яклау һәм башкаларны инкяр итү.

2 Истиҗмар – олы хаҗәтне үтәгәннән соң, арт якны таш яки каткан балчык белән сөртү.

3 Бу мисал Габделгазиз әл-Бохариның «Кәшф әл-әсрар» китабында искә алына, 1том: 18 бит

4 Мөхәддис – хәдисләр сөй-ләүче, риваять кылучы; хәдис галиме.

5 Гарәп телендә «хәлкъ» чәч алуны аңлата, ә «хәләкъ» һәм «хиләкъ» – түгәрәкләр ди-гәнне аңлата.

6 Бу мисал Ибен әл-Җәү-зиянең «Тәлбисү Иблис» китабында искә алына, 115 бит.

7 Бу мисал Ибен әл-Җәү-зиянең «Тәлбисү Иблис» кита-бында искә алына, 115 бит.

8 Миләди буенча 813–833 елларда хакимлек иткән.

9 Миләди буенча 847–862 елларда хакимлек иткән.

10 Нусус – Коръән һәм хәдис текстлары.

11 Мүгътәзилә – һиҗри буенча икенче гасырда барлыкка килгән фирка. Алар олы гөнаһ эшләүчене иманнан чыга, ләкин кәфергә әйләнми, икесе арасында кала дип санаганнар, Коръәнне мәхлук дигәннәр.

12 Иҗмәгъ – бер заманда өммәтнең барлык мөҗтәһидләренең шәргый мәсьәлә хөкеме буенча бер фикергә килүе.

13 Гыйәл – ир-атның тәэмин итүенә мохтаҗ кешеләр, гадәттә балаларга карата әйтелә.

14 Миләди буенча 991-1031 елларда хакимлек итә.

15 Хавариҗлар – Гали хәлифә булган вакытта барлыкка килгән фирка. Гөнаһ эшләүчене кәфер саныйлар.

16 Ирҗа – иманлы кешегә гөнаһлары зыян китерми дип санау. Хавариҗларның капма-каршысы булган мурҗиә фиркасының төп билгесе.

17 Иҗтиһад – Коръәндә һәм сөннәттә булмаган яңа мәсьәләнең хөкемен чыгару өчен бөтен тырышлыкны кую.

18 Мөҗтәһид – яңа мәсьә-ләләрнең хөкемнәрен чыгару хокукына ия булган галим.

19 Аллаһны мәхлукка хас сыйфатлар белән сыйфатлаучылар.

20 Кадәрия – кешенең бөтен фигыльләре дә үз ихтияры белән эшләнә диюче фирка.

21 Җәбрия – кешенең бер фигыльгә дә үз ихтияры юк, Аллаһның ихтияры белән эшли диюче фирка; кадәриянең капма-каршысы.

22 Тәбигыйн – мөселман булган хәлдә сахәбәләрне күргән кешеләр.

23 Миләди буенча 754-775 елларда хакимлек иткән.

24 Коръән һәм сөннәтне танучылар сөнниләр дип аталалар. Танылган дүрт мәзһәбкә иярүчеләр иҗмәгъ буенча сөнниләр санала, башка мәзһәбләр һәм фиркалар сөнни саналмыйлар.

25 Мәҗәз – сүзнең күче-релмә мәгънәдә йөртелүе.

26 Сәләф – сахәбәләр, тәбигыйннәр, тәбигыйн-нәрне күрүчеләр.

27 Миләди буенча 786-809 елларда хакимлек иткән.

28 Риваять кылучыларның хәлен тикшерү; җәрх – ышанычсыз булуы турында хәбәр бирү; тәгъдил – ышанычлы, гадел булуы турында хәбәр бирү.

29 Бу турыда әл-Алба-ниның «Силсиләтү әл-әхәдис әд-дагыйфә» китабында табарга була; 1 том, 4 кисәк: 159 бит.

30 Хәдисләр турындагы фән.

31 Кәшеф әһелләре – кәрә-мәтләре булган әүлияләр.

32 1987 елда Бәйрутта «Мәктәбәт әс-сакафә әл-галәмия» нәшрияте бастырган «Рисәләтү Ибен Фадлан» китабы кулланылды.

33 Ягъни фәкыйһлар.

34 Язмадан аңлашылганча, гарәпләр Болгар җирендә яшәүчеләрне сакалибә дип атаганнар, ә урысларны түгел.

35 Хатта искә алынган, Болгарда мәчет һәм кальга төзү өчен хәлифәттән җибәрелгән дүрт мең динар турында сүз бара. Илчелеккә ул акчалар Хорасан җирендә тапшырылырга тиеш була. Ләкин тапшырылмый, һәм илчелек Болгарга акчасыз гына килә.

36 Ихтиләф – бер мәсьә-ләнең хөкеме буенча төрле фикер булу.